Katarzyna Litwin: Prawo karne ukrainy - system i rodzaje kar

Walka z przestępczością jest jednym z fundamentalnych zadań państwa. W celu realizacji tego zadania, państwo określa granicę między dozwolonym a niedozwolonym czynem, przede wszystkim poprzez tworzenie przepisów, zabraniających określonych zachowań pod groźbą zastosowania surowych działań karnych – kary. Na Ukrainie enumeratywny katalog takich działań (zaniechań) zawarty został w usystematyzowanym akcie prawnym – Kodeksie karnym[1].

Kodeks karny Ukrainy z dnia 1 września 2001 roku jest aktem normatywnym, który obejmuje niemal wszystkie zagadnienia prawa karnego materialnego oraz zawiera jego regulację. Z treści art. 1 tego kodeksu wynika, że dwoma głównymi jego zadaniami jest prawne zabezpieczenie ochrony określonych społecznych stosunków i dóbr osobistych oraz zapobieganie przestępstwom. Przedmiotami chronionymi przez normy Kodeksu karnego Ukrainy są prawa i wolności człowieka i obywatela, własność, porządek obywatelski i bezpieczeństwo obywatelskie, jego otoczenie, konstytucyjny ustrój Ukrainy a także bezpieczeństwo ludności. Pod określeniem „praw i wolności człowieka i obywatela” należy rozumieć przede wszystkim te prawa i wolności, które przewiduje Rozdział II Konstytucji Ukrainy, czyli: prawo do życia, wolności, nietykalności cielesnej oraz nienaruszalności mienia, tajemnicy korespondencji, poufności życia osobistego i rodzinnego, prawo do jednoczenia się w organizacje i partie polityczne, organizowania wyborów, spotkań i innych imprez masowych, prawo do pracy, odpoczynku, strajku, zabezpieczenia socjalnego, majątku, ochrony zdrowia oraz szereg innych. Narzędzia polityczne Ukrainy w walce z przestępczością przewidują zespół środków, pośród których główną rolę odgrywają środki o charakterze socjalnym, ekonomicznym, politycznym, prawnym, organizacyjnym i kulturowym. W systemie tych środków znajduje się również kara, wymierzana za określone niepożądane działania bądź zaniechania. Powszechnie uważa się penalizację tych zachowań za niezbędny sposób ochrony społeczeństwa przed działaniami przestępnymi. Na Ukrainie realizacja tego celu przejawia się zarówno za pomocą groźby ukaraniem, przewidzianej w sankcji karnoprawnej, jak i drogą jej egzekucji, czyli przymusowego wpływu na osobę, która dopuściła się przestępstwa[2].

Przyjęcie przez Radę Najwyższą Ukrainy w dniu 5.04.2001 roku nowego Kodeksu karnego Ukrainy, który wszedł w życie 1.09.2001 roku, stało się przełomowym momentem w kształtowaniu się nowego prawa karnego na Ukrainie. Ustawa ta stanowiła następnie bazę dla opracowania Kodeksu karnego wykonawczego i Kodeksu postępowania karnego. Jest on rezultatem ośmioletniej wspólnej pracy wybitnych autorytetów prawniczych i członków Rady Najwyższej Ukrainy. Odpowiada on potrzebom współczesnego życia, odzwierciedla zmiany, które nastąpiły w politycznym, ekonomicznym i społecznym życiu obywateli Ukrainy. Nowy Kodeks ma na celu sprzyjanie rozwojowi Ukrainy jako suwerennemu, niezależnemu, demokratycznemu i społecznemu państwu prawa. Kodeks karny Ukrainy, w odróżnieniu od polskiego[3], składa się wyłącznie z Części ogólnej i Części szczególnej. Część ogólna Kodeksu karnego Ukrainy (artykuły od 1 – 108) zawiera normy o charakterze ogólnym, będących w istocie odzwierciedleniem zasad ukraińskiego prawa karnego oraz zawierające między innymi definicje legalne terminologii prawniczej. Część szczególna (artykuły 109 – 447) zawiera normy, w których przewidziana jest odpowiedzialność karna za poszczególne rodzaje przestępstw; określono w niej kary, stosowane w stosunku do osób, które dopuściły się czynów zabronionych pod groźbą kary[4].

Zgodnie z art. 18 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy podmiotem czynu zabronionego pod groźbą kary może być osoba fizyczna, poczytalna, która popełniła przestępstwo będąc w wieku, od którego zgodnie z ustawą może ponosić odpowiedzialność karną[5]. Warto podkreślić, że na Ukrainie podmiotem czynu zabronionego może być wyłącznie osoba fizyczna, czyli zgodnie z artykułami 6, 7 i 8 Kodeksu karnego Ukrainy odpowiedzialność karną mogą ponosić obywatele Ukrainy, obcokrajowcy i osoby bez obywatelstwa – na Ukrainie nie może być uznana za podmiot przestępstwa osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej[6].

Jak wyżej wspomniano art. 18 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy określa, odpowiedzialność karną może ponieść wyłącznie osoba, która osiągnęła określony wiek w momencie popełnienia przestępstwa. Dlatego nieosiągnięcie tego wieku wyklucza odpowiedzialność karną. W treści art. 22 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy wprost wskazano, że odpowiedzialności karnej podlegają osoby, które w momencie popełnienia czynu osiągnęły lat 16. Ukraińskie prawo karne określa ten wiek „ogólnym wiekiem odpowiedzialności karnej”. W § 2 powołanego przepisu określony został tzw. „obniżony wiek odpowiedzialności karnej” – 14 lat – za odrębne, wprost wskazane przez ustawę przestępstwa. Są to: zabójstwo umyślne (art. 115 – 117 KK), zamach na życie działacza państwowego lub cywilnego, pracownika organu bezpieczeństwa, funkcjonariusza milicji i służby celnej lub żołnierza, sędziego, ławnika społecznego[7] lub przysięgłego[8] – w związku z pełnieniem przez nich funkcji związanej z sądownictwem, obrońcy lub pełnomocnika – w związku z działalnością związaną z pomocą prawną, przedstawiciela innego kraju (art. 112, 348, 379, 400, 443 KK), umyślny ciężki uszczerbek na zdrowiu (art. 121, 345 § 3, 346, 350, 377, 398 KK), umyślny średni uszczerbek na zdrowiu (art. 122, 345 § 2, 346, 350, 357, 397 KK), a także dywersja (art. 113 KK), bandytyzm (art. 257 KK), akt terrorystyczny (art. 258 KK), wzięcie zakładnika (art. 147, 349 KK), gwałt (art. 152 KK), wymuszenie innej czynności seksualnej (art. 153 KK), kradzież (art. 185, 262 § 1, 308 KK), kradzież rozbójnicza (art. 186, 262, 308 KK), rozbój (art. 187, 262 § 3, 308 KK), wymuszenie (art. 189, 262, 308 KK), umyślne zniszczenie lub uszkodzenie mienia (art. 194 § 2, 347, 352, 378, 399 § 2 i § 3 KK), spowodowanie uszkodzenia w komunikacji lub uszkodzenia środków transportu (art. 277 KK), porwanie lub uprowadzenie lądowego, powietrznego, rzecznego, morskiego środka transportu (art. 278 KK), niezgodne z prawem zawładnięcie środkiem transportu (art. 289 § 2 i § 3 KK), chuligaństwo (art. 296 KK).

Osoba w wieku od lat 14 nie odpowiada za przestępstwo, dla jakiego ustanowiono odpowiedzialność karną od 16 roku życia, nawet jeżeli brała w nim udział jako współuczestnik. W tych przypadkach osoba w wieku od 14 do 16 lat może ponosić odpowiedzialność tylko wtedy, kiedy spełnia przesłanki przestępstwa, za które ustawa przewiduje odpowiedzialność karną od 14 roku życia[9]. Zgodnie z prawem Ukrainy w wielu przypadkach odpowiedzialność karna jest możliwa tylko za przestępstwa, którego dopuściła się osoba pełnoletnia, czyli osoba, która osiągnęła wiek lat 18, ponieważ charakter tych przestępstw powoduje, że nie mogą być one popełnione przez nieletnich (większość przestępstw wojskowych, zaangażowanie nieletniego do brania udziału w działalności przestępczej). Podmiotem przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, dokonywanych na przykład przez sędziów może być wyłącznie osoba, która osiągnęła wiek lat 25[10]. Ustawodawstwo karne Ukrainy nie wyznacza maksymalnego wieku, do którego może pojawiać się odpowiedzialność karna.

Wiek sprawcy determinuje rodzaj i wysokość orzekanej w stosunku do niego kary. Ukraiński Kodeks karny przewiduje szereg kar, które wymierza się z uwzględnieniem właśnie wieku sprawcy, jako czynnika wpływającego na ich wymiar.

Przewidziane ustawodawstwem karnym Ukrainy odrębne rodzaje kar, wymierzane w stosunku do wyżej opisanych podmiotów, tworzą pewien ich system, określony w art. 51 Kodeksu karnego, stanowiący jurydyczną bazę, na której opiera się działalność sądów w zakresie stosowania kar. Ukraińska doktryna prawnicza pod pojęciem „systemu kar” rozumie określony w Kodeksie karnym i wiążący sąd wyczerpujący katalog kar. Wyznaczając system kar ustawodawca ukraiński stworzył jednocześnie podstawę do zbudowania sankcji w odpowiednich artykułach Części szczególnej Kodeksu karnego, w których przewidziano konkretne kary i określono granice ich wymierzania. System karny, ustanowiony w ustawodawstwie Ukrainy, zgodnie z postanowieniami Konstytucji, nie przewiduje kary śmierci ani kar, które poniżają lub naruszających nietykalność cielesną skazanego. Podobnie jak w obowiązującym w Polsce Kodeksie karnym (art. 32 KK) w ukraińskim Kodeksie karnym uporządkowano je od najłagodniejszej do najsurowszej. System kar Ukrainy przewiduje 12 ich rodzajów[11], które mogą być klasyfikowane w związku z pewnymi ich cechami, określonymi w ustawie karnej. Mianowicie kary klasyfikuje się ze względu na: procedurę (sposób) ich wymierzania (klasyfikacja normatywna), na podmiot, w stosunku do którego się je stosuje, na możliwość określenia okresu odbywania kary[12].

Ze względu na procedurę (sposób) wymierzania, wszystkie kary podzielono w art. 52 Kodeksu karnego Ukrainy na trzy grupy: zasadnicze (§ 1), dodatkowe (§ 2)[13] oraz kary, które można wymierzać zarówno jako zasadnicze jak i dodatkowe (§ 3).

Zasadniczymi karami w prawie ukraińskim określa się te, które pod żadnym warunkiem nie mogą być stosowane dodatkowo do innych kar, czyli nie mogą się do nich „przyłączać”[14]. Osobliwość tych kar polega na tym, że zgodnie z art. 52 § 4 Kodeksu karnego Ukrainy, za jedno przestępstwo może być wymierzona wyłącznie jedna kara zasadnicza, przewidziana w sankcji artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego[15]. Stosownie do treści art. 52 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy do grupy kar zasadniczych należą: prace społeczne, prace poprawcze, ograniczenia służbowe dla żołnierzy, areszt, ograniczenie wolności, umieszczenie żołnierza w batalionie dyscyplinarnym, pozbawienie wolności na czas określony, kara dożywotniego pozbawienia wolności[16]. Ponieważ w polskiej terminologii prawniczej brakuje dokładnych odpowiedników kar, przewidzianych przez ukraińskie prawo karne, autor będzie się posługiwał terminami stanowiącymi dosłowne tłumaczenie terminów z języka ukraińskiego. Poszczególne rodzaje kar zostaną dokładnie omówione w dalszej części opracowania.

Mianem kar dodatkowych, stanowiących odpowiednik polskich „środków karnych” z art. 39 Kodeksu karnego Polski, określa się kary, które sąd ukraiński wymierza wraz z karami zasadniczymi i które nie mogą być zastosowane samodzielnie[17]. Zrozumiałe jest zatem, że stosuje się je wyłącznie wtedy, gdy sąd wymierzył pewien rodzaj kary zasadniczej, z którą równocześnie orzeka karę dodatkową. Na podstawie art. 52 § 4 Kodeksu karnego Ukrainy, w odróżnieniu od kar zasadniczych, za jedno przestępstwo sąd ma prawo wymierzyć (przyłączyć do zasadniczej) nie tylko jedną, a kilka dodatkowych kar jednocześnie. Do kar dodatkowych, zgodnie z art. 52 § 2[18] Kodeksu karnego Ukrainy, należą: pozbawienie sprawcy specjalnego stopnia wojskowego, rangi, tytułu lub klasy kwalifikacyjnej, konfiskata mienia[19].

Kary, które mogą być wymierzane przez sąd ukraiński zarówno jako zasadnicze i dodatkowe (tzw. „mieszane”), zgodnie z art. 52 § 3 Kodeksu karnego Ukrainy to: grzywna oraz pozbawienie prawa do zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia określonej działalności[20]. Osobliwość ich polega na tym, że w niektórych przypadkach mogą być one wymierzone przez sąd ukraiński jako zasadnicze, o ile właśnie tak przewidziane zostało w sankcji danego artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy, a w innych – wymierza się je jako dodatkowe do kar zasadniczych.

Jak wyżej wspomniano, ukraińska doktryna prawnicza dzieli również kary ze względu na osobę skazanego, w stosunku do którego je stosuje oraz klasyfikuje je na ogólne i specjalne[21]. Kary ogólne stanowią uniwersalne środki oddziaływania i mogą być stosowane do każdego sprawcy. Należą do nich: grzywna, prace społeczne, prace poprawcze, konfiskata mienia, areszt, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności na czas określony, kara dożywotniego pozbawienia wolności[22]. Kary specjalne, w odróżnieniu od ogólnych, nie mogą być zastosowane do jakiegokolwiek sprawcy – stosuje się je wyłącznie w stosunku do pewnego (zawężonego) kręgu podmiotów. Przykładowo kara umieszczenia żołnierza w batalionie dyscyplinarnym może być wymierzona wyłącznie żołnierzowi (art. 62 § 1 KK). Do specjalnych kar należą również: pozbawienie prawa do zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia określonej działalności, ograniczenia służbowe dla żołnierzy, pozbawienie sprawcy specjalnego stopnia wojskowego, rangi, tytułu lub klasy kwalifikacyjnej.

Ze względu na możliwość wyznaczenia okresu kary oraz ustanowienie granic czasowych dla jej trwania, dzielą się one na: terminowe i bezterminowe[23]. Terminowymi karami ukraińska doktryna prawnicza określa takie kary, co do których w ustawie określono minimalne i maksymalne granice zastosowania ich w czasie[24]. Należą do nich: pozbawienie prawa do zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia określonej działalności, prace społeczne, prace poprawcze, ograniczenia służbowe dla żołnierzy, areszt, ograniczenie wolności, umieszczenie żołnierza w batalionie dyscyplinarnym, pozbawienie wolności na czas określony. Przykładowo: kara ograniczenia wolności może być wymierzona na okres od jednego roku do lat pięciu[25], a prace poprawcze – od sześciu miesięcy do lat dwóch[26]. Szczególny charakter kar terminowych polega na tym, że sąd ukraiński nie ma prawa wyjść poza granice okresu, który został dla nich określony w Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy. Wyjątek stanowi zastosowanie artykułu 71 § 2 (wyrok łączny) w związku z maksymalnym okresem pozbawienia wolności[27]. Z kolei bezterminowymi karami określa się te, których granice w czasie nie są ustalone przez ustawę. Należą do nich: grzywna; pozbawienie sprawcy specjalnego stopnia wojskowego, rangi, tytułu lub klasy kwalifikacyjnej; konfiskata mienia; kara dożywotniego pozbawienia wolności. Grzywna i konfiskata mienia, jako kary bezterminowe, kończą się wraz z samym faktem wykonania wyroku, dlatego ukraińska doktryna prawnicza określa je mianem „jednoaktowych”[28].

Jak wspomniano na początku niniejszego opracowania, w treści art. 51 nowego Kodeksu karnego Ukrainy ustalono 12 rodzajów kar. Kolejność ich wyliczenia nie jest przypadkowa i wyraża preferencje ukraińskiego ustawodawcy co do ich stosowania. Gradacje tych kar przedstawiają się następująco:

1. Grzywna[29] jest karą, polegającą na obowiązku zapłaty kwoty pieniężnej do budżetu państwa, który to obowiązek nakłada sąd w przypadkach i granicach określonych w Części szczególnej Kodeksu karnego (art. 53 § 1 KK). Grzywna należy do tak zwanych „kar mieszanych”, ponieważ może być wymierzona przez sąd zarówno jako kara zasadnicza, jak i dodatkowa (art. 52 KK). Dlatego zgodnie z art. 52 § 2 oraz art. 53 § 1 i § 3 kodeksu, we wszystkich przypadkach grzywna może być orzeczona wyłącznie pod warunkiem, że jest bezpośrednio przewidziana w sankcji tych artykułów, na podstawie których skazuje się winnego. Wyjątek od tej zasady jest dopuszczalny wyłącznie w razie wymierzenia kary grzywny, jako łagodniejszego rodzaju zasadniczej kary na podstawie art. 69 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy[30].

Wysokość grzywny ustala się w stawkach nieopodatkowanego minimum dochodów obywateli Ukrainy[31] w granicach od trzydziestu do tysiąca tych stawek. Jednak zgodnie z art. 53 § 2 w sankcjach artykułów Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy może być przewidziana większa wysokość grzywny (na przykład w art. 220 KK[32] – w rozmiarze od dwóch do trzech tysięcy stawek). Konkretną wysokość grzywny sąd ukraiński określa zgodnie z sankcją, jednakże z obowiązkowym uwzględnieniem wagi popełnionego czynu i stanu majątkowego oskarżonego. W stosunku do nieletniego sprawcy grzywna może być wymierzona wyłącznie z uwzględnieniem wymagań, stawianych przez art. 98[33], 99[34] i 103 § 1[35] Kodeksu karnego Ukrainy.

W razie niemożności spłaty grzywny, sąd ukraiński na podstawie art. 53 § 4 może zamienić niespłaconą sumę grzywny na prace społeczne lub prace poprawcze, zgodnie z przeliczeniem: dziesięć godzin robót społecznych za jedną stawkę lub jeden miesiąc prac poprawczych za cztery stawki[36], przy czym ogólny czas robót społecznych nie może przekraczać wymiaru dwustu czterdziestu godzin, a prac poprawczych – dwóch lat[37]. Zamiana ta możliwa jest wyłącznie w wypadkach, kiedy ustalono, że niemożność spłaty grzywny była spowodowana obiektywnymi okolicznościami, dotyczącymi osoby skazanego[38].

2. Pozbawienie sprawcy specjalnego stopnia wojskowego, rangi, tytułu lub klasy kwalifikacyjnej jest – zgodnie z art. 52 § 2 Kodeksu karnego Ukrainy – karą dodatkową, jednak nie przewiduje jej żadna sankcja artykułów Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy i zawsze wymierza się ją na podstawie art. 54[39], tej ustawy ale w wypadkach popełnienia przez daną osobę tylko ciężkiego (art. 12 § 4 KK) lub szczególnie ciężkiego (art. 12 § 5 KK) przestępstwa. Omawiany rodzaj kary jest bezterminowy. Popełnienie tego typu przestępstw hańbi sam stopień, rangę, tytuł lub klasę kwalifikacyjną, dlatego ukraińska ustawa karna daje sądowi prawo pozbawienia skazanego tego statusu. Przykładowo w Siłach Zbrojnych Ukrainy, w Służbie Bezpieczeństwa Ukrainy, wojsku przygranicznym, wojsku wewnętrznym, wojsku obrony cywilnej Ukrainy i innych, przewiduje się stopnie wojskowe (na przykład: kapitan, podpułkownik, generał-major i in.). W organach spraw wewnętrznych Ukrainy ustala się rangi[40] (na przykład: major milicji, podpułkownik służby wewnętrznej i in.). Rangi przewidziano między innymi w Służbie Podatkowej Ukrainy, jak również w Służbie Celnej Ukrainy (na przykład: inspektor służby podatkowej pierwszej rangi, państwowy radca służby podatkowej i in.). Rangi przewidziane są również w służbie dyplomatycznej Ukrainy (na przykład: Ambasador Nadzwyczajny, radca pierwszej klasy, attache i in.). Natomiast, zgodnie z art. 47 Ustawy Ukrainy „O prokuraturze”, prokuratorom i śledczym organów prokuratury, pracownikom prokuratorskich placówek naukowo-oświatowych nadaje się tytuły klasowe (na przykład: prawnik pierwszej klasy, młodszy radca wymiaru sprawiedliwości i in.[41]) w zależności od zajmowanego stanowiska i stażu pracy. Tytuły klasowe państwowego radcy prawnego, państwowego radcy prawnego 1, 2 i 3 klasy nadaje Prezydent Ukrainy, inne tytuły nadawane są przez Prokuratora Generalnego Ukrainy[42]. Tytuły nadaje się na Ukrainie również specjalistom sądów arbitrażowych (prócz sędziów). Klasy kwalifikacyjne natomiast nadaje się sędziom wszelkich sądów, w tym również sędziom sądów arbitrażowych, a także biegłym sądowym. Wszystkich wymienionych stopni, rang, tytułów i klas kwalifikacyjnych może – zgodnie z ustawodawstwem Ukrainy – pozbawić wyłącznie sąd na podstawie art. 54 Kodeksu karnego Ukrainy.

Kara przewidziana w art. 54 należy do tak zwanych specjalnych rodzajów kary i może być zastosowana wyłącznie w stosunku do osoby, która w momencie wyrokowania posiadała specjalny stopień wojskowy, rangę, tytuł lub klasę kwalifikacyjną, nadane zgodnie z obowiązującą procedurą[43].

3. Pozbawienie prawa do zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia określonej działalności (art. 55 KK) należy – zgodnie z przepisami prawa karnego Ukrainy – do tak zwanych kar mieszanych i może być zastosowane jako kara zasadnicza na okres od dwóch do pięciu lat i jako dodatkowa – na okres od jednego do trzech lat. Zgodnie z art. 55 § 2 Kodeksu karnego Ukrainy podstawą wymierzenia tej kary jest ustalenie przez sąd faktu, że podczas dokonania przestępstwa osoba uznana za winną zajmowała określone stanowisko lub prowadziła określoną działalność, popełnione przestępstwo miało charakter bezpośrednio związany z tym stanowiskiem lub działalnością oraz że charakter popełnionego przestępstwa, dane o osobie skazanego i inne okoliczności świadczą o niecelowości dalszego zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia określonej działalności[44].

Sąd ukraiński może pozbawić skazanego prawa do zajmowania wyłącznie określonych stanowisk lub prowadzenia wyłącznie określonej działalności, dlatego w postanowieniu Plenum Sądu Najwyższego Ukrainy z dnia 23.10.2003 roku w p. 17 zwrócono uwagę sędziów, aby wyroki pozbawiające osobę tych praw były precyzyjnie i wyczerpująco umotywowane w uzasadnieniu wyroku, po to by nie powstały żadne wątpliwości podczas wykonywania tej kary[45]. Wymierzając omawianą karę, sąd w wyroku powinien wprost wskazać, jakich dokładnie stanowisk (stanowiska) nie będzie miał prawa zajmować skazany[46]. Pozbawienie prawa zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia określonej działalności, jeśli zostało wymierzone jako kara dodatkowa obok kary aresztu, ograniczenia wolności, umieszczenia w batalionie dyscyplinarnym lub pozbawienia wolności na określony czas, obowiązuje przez cały okres odbywania kary zasadniczej oraz, niezależnie od tego, na okres wskazany w wyroku sądu.

4. Kara prac społecznych, przewidziana przez przepis art. 56 Kodeksu karnego Ukrainy, polega na wykonywaniu przez skazanego w wolnym od pracy lub nauki czasie, w okresie wyznaczonym wyrokiem sądowym, bezpłatnych prac społecznie użytecznych, do których należą na przykład: sprzątanie ulic, remont dróg, budynków[47] Ich rodzaj i charakter wyznaczają na Ukrainie organy samorządu terytorialnego. Prace społeczne wymierza się w granicach od sześćdziesięciu do dwustu czterdziestu godzin w wymiarze, który nie może przekroczyć czterech godzin dziennie. Kara ta jest wymierzana w przypadkach, przewidzianych w sankcji artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy, z wyjątkiem wcześniej opisanego już art. 69 § 1 powołanej ustawy.

Zgodnie z przepisami prawa Ukrainy, prace społeczne nie mogą być stosowane w stosunku do osób z orzeczoną pierwszą lub drugą grupą inwalidzką, kobiet ciężarnych, emerytów a także żołnierzy na służbie[48]. Nieletnim sąd ukraiński może wymierzyć omawianą karę wyłącznie z zachowaniem wymogów stawianych przez art. 100 § 1[49] oraz art. 103[50] Kodeksu karnego Ukrainy. Skazany na tę karę może opuścić terytorium Ukrainy wyłącznie za zgodą właściwego organu.

5. Prace poprawcze – uregulowane przez art. 57 Kodeksu karnego Ukrainy – to rodzaj kary, polegający na nałożeniu na skazanego obowiązku pracy w miejscu jego zatrudnienia (art. 41 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy) na pewien okres, wskazany w wyroku sądu oraz obowiązku systematycznego rejestrowania się w tak zwanej Inspekcji Karno-Wykonawczej (art. 41 § 6 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy). Ponadto, zgodnie z art. 42 § 1 i 42 § 4 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy, na skazanego nakłada się zakaz zwolnienia się z pracy z własnej woli i wyjazdu za granicę Ukrainy bez pozwolenia Inspekcji Karno-Wykonawczej. Z kwoty wynagrodzenia skazanego przymusowo pobiera się comiesięcznie określoną kwotę na rzecz budżetu państwa w granicach od 10 do 20 % wysokości wynagrodzenia.

Prace poprawcze są wymierzane przez sąd ukraiński w granicach od sześciu miesięcy do dwóch lat. W postanowieniu Plenum Sądu Najwyższego Ukrainy „O praktyce wymierzania kary przez sąd” z 24.10.2003 roku zaznaczono (p. 12), że prace poprawcze wymierza się wyłącznie osobom pracującym i w miejscu ich zatrudnienia[51]. Zgodnie z przepisem art. 42 Kodeku karnego wykonawczego Ukrainy okres odbywania kary prac poprawczych wlicza się do stażu pracy. Karę tę sąd ukraiński wymierza w przypadkach, przewidzianych przez sankcje Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy, z wyjątkiem ich zastosowania na podstawie art. 69 § 1[52]. Prace poprawcze nie mogą być stosowane w stosunku do kobiet ciężarnych, kobiet przebywających na urlopie macierzyńskim, osób niezdolnych do pracy, osób, które nie ukończyły 16 roku życia, emerytów, żołnierzy, pracowników państwowych, notariuszy, sędziów, prokuratorów i adwokatów[53]. Na Ukrainie w stosunku do nieletnich od 16 do 18 roku życia prace poprawcze mogą być orzekane i stosowane wyłącznie z zachowaniem wymogów stawianych przez przepisy art. 100 § 2 i § 3[54] oraz art. 103[55] Kodeksu karnego Ukrainy.

Warto przypomnieć, iż uregulowanie polskiej kary ograniczenia wolności, wzorowane jest na omawianej karze pracy poprawczej, przewidzianej w radzieckim prawie karnym, która przyjęła się w ustawodawstwach innych państw socjalistycznych.

6. Kara ograniczenia służbowego dla żołnierzy, przewidziana w art. 58 Kodeksu karnego Ukrainy, jest wymierzana w granicach od sześciu miesięcy do lat dwóch. Przy zastosowaniu tej kary skazanemu nie można powierzyć wyższego stanowiska, ani awansować go na wyższy stopień wojskowy. Okresu kary nie zalicza się do okresu służby, wymaganego do awansu na wyższy stopień, a podczas okresu odbywania kary pobierana jest na rzecz budżetu państwa część wynagrodzenia skazanego, w granicach od 10 do 20 %[56].

Kara ograniczenia służbowego dla żołnierzy jest stosowana w wypadkach, bezpośrednio przewidzianych w sankcji artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy, na podstawie którego skazuje się winnego. W przypadku, kiedy sąd ukraiński, biorąc pod uwagę okoliczności sprawy i warunki osobiste oskarżonego uzna, że możliwe jest zastosowanie – zamiast ograniczenia lub pozbawienia wolności na okres nieprzekraczający trzech lat – kary ograniczenia służbowego na ten sam okres. Stosuje się ją wobec żołnierzy na podstawie art. 69 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy[57].

7. Konfiskata mienia, regulowana art. 59 Kodeksu karnego Ukrainy, polega na przymusowym, bezpłatnym przekazaniu na rzecz budżetu państwa części lub całości mienia, które jest prywatną własnością skazanego i może być wymierzona za ciężkie i szczególnie ciężkie przestępstwo. Zgodnie z art. 52 § 2 Kodeksu karnego Ukrainy, kara ta wymierzana jest wyłącznie jako dodatkowa. W sankcji artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy konfiskata mienia przewidziana jest jako kara obligatoryjna lub fakultatywna. W pierwszym przypadku sąd jest zobowiązany wymierzyć tę karę dodatkową i może odstąpić od niej tylko na podstawie art. 69 § 2[58] Kodeksu karnego Ukrainy, a w drugim – sąd analizuje celowość wymierzenia kary konfiskaty mienia[59]. Jeżeli, z uwagi na szczególne okoliczności sprawy, sąd ukraiński, orzekając w sprawie o przestępstwo, za popełnienie którego kara konfiskaty mienia jest obligatoryjną karą dodatkową, uzna wymierzenie tej kary za niecelowe, w uzasadnieniu wyroku musi opisać motywy, którymi kierował się w trakcie orzekania[60]. Ustawa przewiduje dwa rodzaje konfiskaty mienia: konfiskatę pełną, polegającą na zajęciu całego majątku skazanego oraz konfiskatę częściową, polegającą na zajęciu części majątku, określonej wyrokiem sądu. W przypadku konfiskaty części majątku sąd ma obowiązek wskazać wysokość tej części (np. 1/2, 1/3) lub wskazać przedmioty, które podlegają konfiskacie. Zamiana kary konfiskaty majątku na sumę pieniężną, równą wartości tego majątku, nie jest dopuszczalna przez ustawodawstwo ukraińskie. Nie podlegają konfiskacie przedmioty, które zalicza się na Ukrainie do katalogu „niezbędnych” skazanemu, członkom jego rodziny oraz osobom, które pozostają na jego utrzymaniu[61].

Dla porównania warto wspomnieć, iż w polskim prawie karnym do roku 1990 konfiskata mienia również należała do katalogu kar dodatkowych. Kara ta była orzekana w przypadku skazania za zbrodnie przeciwko podstawowym interesom politycznym lub gospodarczym państwa, zagarnięcie mienia społecznego znacznej wartości lub inną zbrodnię dokonaną z chęci zysku. W Polsce zniesiono ją nowelizacją Kodeksu karnego z dnia 23 lutego 1990 roku (Dz. U. z 1990 r. Nr 14, poz. 84).

8. Areszt, uregulowany przepisem art. 60 Kodeksu karnego Ukrainy, w ukraińskim prawie karnym nie jest odpowiednikiem znanego polskiemu prawu pojęcia aresztu. Areszt w ukraińskim prawie jest karą, wymierzaną w granicach od jednego do sześciu miesięcy i odbywaną przez skazanego w specjalnych tzw. „domach aresztowych”, zgodnie z art. 11, 15, 50 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy. Skazani na karę aresztu trzymani są w warunkach izolacji (art. 51 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy) i nakłada się na nich ograniczenia charakterystyczne dla osób, które odbywają karę pozbawienia wolności[62]. Karę aresztu wymierza się, jeśli jest ona bezpośrednio przewidziana w sankcji artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy, z wyjątkiem jej stosowania na podstawie art. 69 § 1[63] tej ustawy. Areszt nie może być zastosowany w stosunku do osoby, która nie ukończyła 16 lat, kobiet ciężarnych oraz kobiet, które mają dzieci do lat 7[64]. Nieletniemu w wieku od 16 do 18 lat kara aresztu tylko może być wymierzona z zachowaniem wymogów zawartych w art. 101[65] i 103 Kodeksu karnego Ukrainy.
9. Ukraiński termin kary ograniczenia wolności (art. 61 KK) również nie posiada dokładnego odpowiednika w polskim prawie karnym. Na Ukrainie polega ona na umieszczeniu skazanego w zakładzie karnym typu otwartego, określanym na Ukrainie mianem „centrum poprawczego” (art. 16, 56 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy) bez izolacji od społeczeństwa, ale pod nadzorem, połączonym z obowiązkowym wykonywaniem pracy.

Kara ograniczenia wolności jest wymierzana w granicach od jednego do pięciu lat w przypadkach, kiedy kara ta bezpośrednio przewidziana jest w sankcji artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy, za wyjątkiem jej stosowania na podstawie art. 69 § 1[66]. Odbywanie tej kary jest zawsze powiązane z wykonywaniem pracy, dlatego w art. 61 § 3 ukraiński ustawodawca zastrzegł, że nie może być ona wymierzana w stosunku do nieletniego, kobiet ciężarnych, kobiet, które mają dzieci do lat 14, emerytów, żołnierzy oraz osób z orzeczeniem pierwszej i drugiej grupy inwalidzkiej.

10. Karę umieszczenia żołnierza w batalionie dyscyplinarnym (art. 62 KK) stosuje się wyłącznie w stosunku do żołnierzy służby terminowej. Kara ta polega na przymusowym umieszczeniu na okres od sześciu miesięcy do dwóch lat w szczególnej wojskowej jednostce – batalionie dyscyplinarnym, przeznaczonym do odbywania kary przez żołnierzy, którzy dopuścili się czynu zabronionego podczas odbywania służby.

Zgodnie z art. 71 § 6 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy i rozporządzeniem dyscyplinarnym o batalionie w Siłach Zbrojnych Ukrainy z 5.04.1994 roku osoby, które odbywają karę w batalionie dyscyplinarnym, wykonują obowiązki i korzystają z praw określonych przez ustawodawstwo ukraińskie dla żołnierzy służby terminowej, z ograniczeniami przewidzianymi w artykułach od 71 do 85 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy[67]. Dopiero po odbyciu kary, skazani wracają do swojej jednostki, w celu dalszego odbywania służby, dlatego też czasu przebywania w batalionie dyscyplinarnym nie wlicza się do okresu służby[68].

Kara umieszczenia żołnierza w batalionie dyscyplinarnym jest orzekana, o ile jest bezpośrednio przewidziana jest w sankcji artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy, na podstawie której skazuje się oskarżonego (na przykład art. 404 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy[69]). Biorąc pod uwagę okoliczności sprawy i osobę skazanego sąd ukraiński może zamienić karę pozbawienia wolności na okres nieprzekraczający dwóch lat na umieszczenie w batalionie dyscyplinarnym na ten sam okres (art. 62 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy). Taka zamiana możliwa jest przy wymierzaniu żołnierzowi kary nie tylko za wojskowe, ale i za jakiekolwiek inne przestępstwo – sąd może wymierzyć tę karę na podstawie art. 69 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy[70].

O ile w art. 62 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy przewidziana jest możliwość zamiany kary pozbawienia wolności na umieszczenie w batalionie dyscyplinarnym, to § 2 tego przepisu określa zakaz zastosowania takiej zamiany w stosunku do osób, które wcześniej odbywały karę pozbawienia wolności.

11. Pozbawienie wolności na określony okres czasu (art. 63 KK) jest rodzajem kary, zgodnie z którym skazanego izoluje się od społeczeństwa w drodze umieszczenia go w odpowiednim zakładzie karnym na okres orzeczony wyrokiem sądu. Karę tę odbywa się w zakładach karnych typu zamkniętego, których rodzaj oraz reżim, zgodnie z art. 86 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy, określony jest przez Departament Państwowy Ukrainy do spraw Wykonywania Kary. Osoby pełnoletnie odbywają karę pozbawienia wolności w tzw. „zakładach poprawczych”[71] (art. 18[72], 138 do 140[73] Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy), natomiast osoby nieletnie w tzw. „zakładach wychowawczych”[74] (art. 19[75], 143 do 149[76] Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy). Pozbawienie wolności związane jest z istotnymi ograniczeniami dla skazanego, który nie tylko zostaje odizolowany od społeczeństwa, ale też pozbawia się go możliwości swobodnego przemieszczania się, wyboru rodzaju wykonywanej pracy, ogranicza się go w dysponowaniu swoim czasem, spotkaniach z rodziną i bliskimi[77]. Na skazanego na karę pozbawienia wolności wywiera się pewien wpływ: przebywa on w warunkach reżimu, ma obowiązek pracy, a w razie konieczności nauki zawodu lub uzupełniania wiedzy ogólnej (rozdziały XVI do XIX Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy).

Karę pozbawienia wolności sąd ukraiński wymierza w granicach od 1 do 15 lat – jedynie w przypadku wyroku łącznego, zgodnie z art. 71 § 2 Kodeksu karnego Ukrainy oraz przy zamianie kary dożywotniego pozbawienia wolności przez akt ułaskawienia[78] (art. 87 § 2 KK[79]) na okres nieprzekraczający 25 lat.

Kara pozbawienia wolności na określony czas wymierzana jest przez sąd ukraiński w przypadku, gdy karę tę przewiduje sankcja artykułu Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy. Jeśli sankcja jest alternatywną i przewiduje inne, łagodniejsze rodzaje kar, a sąd ukraiński wymierza karę pozbawienia wolności to ma on obowiązek wskazać w uzasadnieniu wyroku motywy, którymi kierował się w trakcie orzekania (art. 334 § 2 Kodeksu postępowania karnego Ukrainy). Nieletniemu wymierza się karę pozbawienia wolności z zachowaniem rygorów zawartych w art. 102[80] i 103 Kodeksu karnego Ukrainy.

12. Kara dożywotniego pozbawienia wolności (art. 64 KK) jest najsurowszym rodzajem kary w prawie karnym Ukrainy, zgodnie z którym skazanego izoluje się od społeczeństwa drogą przymusowego umieszczenia go w odpowiednim zakładzie poprawczym (pol. zakład karny) tzw. „maksymalnego stopnia bezpieczeństwa” (art. 18 § 2 i 150 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy) bez oznaczenia okresu odbywania tej kary[81].

Procedurę oraz podstawy wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności przewidziane są w art. 64 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy, zgodnie z którym kara ta jest wymierzana przez sąd ukraiński za szczególnie ciężkie przestępstwa (art. 12 § 5 Kodeksu karnego Ukrainy), wyłącznie w  przypadkach przewidzianych w sankcjach konkretnych przepisów Części szczególnej (na przykład: art. 112 KK – zamach na życie działacza państwowego lub społecznego[82], art. 379 KK – zamach na życie sędziego, ławnika społecznego lub przysięgłego w związku z ich działalnością w zakresie sądownictwa, art. 400 KK – zamach na życie obrońcy lub pełnomocnika w związku z działalnością, powiązaną z pomocą prawną, 439 § 2 KK – zastosowanie broni masowego rażenia) oraz kiedy sąd ukraiński uzna za niecelowe wymierzenie kary pozbawienia wolności na określony czas. W sankcjach artykułów Części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy kara pozbawienia wolności na określony czas jest alternatywą dla kary dożywotniego pozbawienia wolności. Dlatego też sąd, który orzekł karę dożywotniego pozbawienia wolności, zobowiązany jest podać w uzasadnieniu wyroku okoliczności, które świadczą o celowości zastosowania tej kary w stosunku do konkretnego skazanego[83].

Zgodnie z art. 64 § 2 Kodeksu karnego Ukrainy kara dożywotniego pozbawienia wolności nie może być wymierzona na Ukrainie w stosunku do osób, które popełniły przestępstwo przed ukończeniem 18 lat lub po ukończeniu 65 lat, kobiet, które były ciężarne w czasie popełnienia przestępstwa lub wymierzania kary przez sąd. Na podstawie art. 43 § 3 Kodeksu karnego Ukrainy kara ta nie może być zastosowana w stosunku do osób, które popełniły przestępstwo, przewidziane w art. 43 § 2[84] Kodeksu karnego Ukrainy podczas wykonywania zadania specjalnego (biorąc udział w zorganizowanej grupie przestępczej lub organizacji przestępczej), związanego z zapobieganiem lub zwalczaniem działalności przestępczej grupy zorganizowanej lub organizacji przestępczej. Skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności nie podlegają zwolnieniu z tej kary[85]. Wyłącznie akt ułaskawienia (art. 87 § 2 KK) może zamienić tę karę na karę pozbawienia wolności na określony czas, jednak nie krótszy niż 25 lat. Wniosek o ułaskawienie może być złożony dopiero po odbyciu przynajmniej 15 lat kary dożywotniego pozbawienia wolności[86].

Kara dożywotniego pozbawienia wolności zajęła miejsce kary śmierci, wymierzanej na podstawie art. 24 Kodeksu karnego Ukrainy z 1960 roku. W ciągu sześciu lat niepodległości Ukrainy – od 1991 do 1997 r. – stracono około 800 osób (poprzez rozstrzelanie). Od marca 1997 r. sądy w dalszym ciągu skazywały na karę śmierci, ale z powodu wprowadzonego moratorium wyroków nie wykonywano. W swoim rozporządzeniu z 29.12.1999 roku Sąd (Trybunał) Konstytucyjny Ukrainy uznał, że normy Kodeksu karnego z 1960 roku, które przewidują możliwość zastosowania kary śmierci, są sprzeczne z Konstytucją Ukrainy i nie mogą być stosowane[87]. Opierając się na powyższym Rada Najwyższa Ukrainy w dniu 22.04.2000 roku zniosła karę śmierci i zamieniła ją na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Ostatni wyrok wykonano w dniu 11.03.1997. Zniesienie kary śmierci było jednym z podstawowych warunków przystąpienia Ukrainy do Rady Europy. Ukraińscy parlamentarzyści długo jednak zwlekali z decyzją w tej sprawie –powoływali się na badania opinii publicznej, przeciwnej zniesieniu najwyższego wymiaru kary[88]. Natomiast w Polsce po raz ostatni kara śmierci została wykonana w kwietniu 1988 r. Skazanych na nią wieszano, a w stosunku do żołnierzy stosowano rozstrzelanie. W latach 1955 – 1976 zastosowano karę śmierci wobec 214 osób (w 206 przypadkach za zabójstwa, 4 – krotnie za rozbój typu kwalifikowanego, 3 – krotnie za zdradę stanu, a w 1965 r. skazano na nią również za kradzież mienia społecznego). W 1988 r. wprowadzono moratorium na jej wykonywanie, jednak nadal ją orzekano – po raz ostatni w 1993 roku. Kodeks karny z 1997 roku nie przewiduje kary śmierci.

Na zakończenie warto nadmienić, że ustawodawstwo karne czasów Związku Radzieckiego aż do 1960 roku budowało system kar zgodnie z zasadą – od najsurowszych do najłagodniejszych. Taka regulacja wprost nakierowywała sędziów na stosowanie przede wszystkim najsurowszych rodzajów kar, a tym samym wzmocnienie represji karnych. Jeszcze w Kodeksie karnym z 1960 roku większość przepisów części szczególnej przewidywała karę pozbawienia wolności, przy czym 124 z nich – na okres do 10 lub 15 lat. Również w praktyce sądowej przeważało wymierzanie kary pozbawienia wolności. Sądy Ukrainy co roku wymierzały karę pozbawienia wolności w stosunku do niemal 50 % skazanych[89]. Pierwsze kroki w kierunku zmiany tej sytuacji podjęto w nowym Kodeksie karnym Ukrainy, w którym oddziaływanie represyjne wymierzanej kary podlegało większym niż uprzednio względom humanitarnym. Dla porównania należy wspomnieć, że w Kodeksie karnym z 1960 roku, ustawodawca przewidywał jedynie 7 rodzajów kar (zgodnie ze stanem na rok 1960). Ustawą z dnia 6 marca 1992 roku wstrzymano stosowanie dwóch rodzajów kar: zesłania oraz wysiedlenia. W nowym Kodeksie karnym Ukrainy nie przewidziano kary nagany obywatelskiej, stosowanej wcześniej jako kara zasadnicza oraz pozbawienia praw rodzicielskich, stosowanej jako kara dodatkowa. Pojawiły się natomiast takie kary jak: prace społeczne, służbowe ograniczenia dla żołnierzy, areszt i ograniczenie wolności. Poszerzony katalog kar w nowym systemie karnym Ukrainy daje szerokie możliwości wyboru kary, kierując się na jej indywidualizację w stosunku do konkretnego sprawcy czynu zabronionego. Ponadto w nowym Kodeksie karnym Ukrainy usunięto z katalogu kar karę śmierci, karę dożywotniego pozbawienia wolności przewidziano jako alternatywną dla kary pozbawienia wolności na czas określony і wyłącznie za szczególnie ciężkie przestępstwa przeciwko życiu. W sankcjach za przestępstwa niewielkiej wagi niemal zupełnie usunięto kary, związane z pozbawieniem wolności. W przypadku wielu innych sankcji znacznie obniżono jej granice. Za popełnienie szeregu przestępstw przewidziano nowe, bardziej humanitarne rodzaje kar. W wielu przepisach pojawiła się dodatkowo możliwość zastosowania grzywny i innych kar, niezwiązanych z pozbawieniem wolności. Obecnie na Ukrainie, w warunkach transformacji społecznej, toczy się żywa dyskusja na temat dostosowywania norm i standardów życia społeczeństwa do europejskich, w tym systemu kar. Problemy polityki penalizacyjnej wciąż budzą kontrowersje zarówno wśród prawników, polityków jak i zwyczajnych obywateli. Podejmowane na Ukrainie działania, zmierzające do demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego oraz państwa prawa, skutkują wprowadzaniem zmian w polityce karnej, w tym w systemie kar, stanowiących obecnie jedną z najefektywniejszych form przeciwdziałania przestępczości.

 

 

Bibliografia:

1. Великий Енциклопедичний Юридичний Словник, за ред. Ю. С. Шемшученка, Київ 2007.
2. Грищук В. К., Кримінальне Право України – загальна частина, Київ 2006.
3. Законодательство Украины 2006 – инфодиск.
4. Закон України «Про військовий обов’язок і військову службу» (Відомості Верховної Ради України (ВВР), 1992, N 27, ст. 385).
5. Закон України «Про прокуратуру» (Відомості Верховної Ради (ВВР), 1991, N 53, ст. 793).
6. Кримінальне Право України – загальна частина, за ред. М. І. Бажанова, В. В. Сташиса, В. Я. Тація, Київ 2005.
7. Кримінальне Право України (загальна частина), за ред. М. І. Мельника, В. А. Клименка, Київ 2004.
8. Кузнецов В. О., М. П. Стрельбицький, В. К. Гіжевський, Кримінальне Право України – загальна і особлива частина, Київ 2005.
9. Науково – практичний коментар до Кримінального Кодексу України, за ред. М. І. Мельника, М. І. Ховранюка, Київ 2007.
10. Основи Правознавства, за ред. І. Б. Усенка, Київ 1997.
11. Право України – Юридичний журнал Міністерства юстиції України, № 10/2006, за гол. ред. А. Д. Святоцкий, Київ 2006.
12. Право України – Юридичний журнал Міністерства юстиції України, № 8/2007, за гол. ред. А. Д. Святоцкий, Київ 2007.
13. Право України – Юридичний журнал Міністерства юстиції України, № 12/2006, за гол. ред. А. Д. Святоцкий, Київ 2007.
14. Прокурорський нагляд в Україні, за ред. проф. В. Т. Нора, Львів 2002.
15. Савченко А. В., Кузнецов В. В., Штанько О. Ф., Сучасне кримінальне право України, Київ 2005.
16. Селецький С. І., Кримінальне Право України – загальна частина, Київ 2007.
17. Селецький С. І., Кримінальне Право України – особлива частина, Київ 2007.
18. Словник законодавчих термінів, за ред. Н. Стрільця, Київ 2000.
19. Термінологічний словник українсько-польський, польсько-український- право, фінанси, економіка, торгівля, за ред. С. С. Яценка, Київ 2004.
20. Шем’яков О. П., Хохлов І. В., Кримінальне Право України – загальна частина, Київ 2006.
21. Хавранюк М. І., Довідник з особливої частини Кримінального Кодексу України, Київ 2004.
22. Юридичні терміни. Тлумачний словник, за ред. В. Г. Гончаренка, Київ 2004.

———————————–

[1] Oryg. Kryminalny kodeks. Odpowiednikiem tej ustawy w prawie polskim jest Kodeks karny. Ukraińska nazwa kodeksu pochodzi od terminu „crimen”, tłumaczonego jako „przestępstwo”, który używany był w prawie rzymskim i pozostał w użyciu w wielu europejskich językach. Dlatego też nazwę tę należałoby przetłumaczyć jako „Kodeks o przestępstwach”. Ukraińska literatura prawnicza posługuje się również nazwą „Ustawa o odpowiedzialności karnej”. Ponieważ odpowiednikiem tej ustawy w prawie polskim jest „Kodeks karny”, dla potrzeb niniejszego opracowania, opisując prawo ukraińskie, autor będzie posługiwał się polskim odpowiednikiem.

[2] Кузнецов В. О., Стрельбицький М. П., Гіжевський В. К., Кримінальне Право України – загальна і особлива частина, Київ 2005, str. 345.

[3] Kodeks karny Polski składa się z Części ogólnej, Części szczególnej i Części wojskowej.

[4] w tym również kary wymierzane wyłącznie żołnierzom.

[5] Шем’яков О. П., Хохлов І. В., Кримінальне Право України – загальна частина, Київ 2006, str. 149.

[6] W przeciwieństwie przykładowo do unormowań w polskim systemie prawa karnego, przewidującego odpowiedzialność karnoprawną podmiotów zbiorowych – Vide: Ustawa z dnia 28 października 2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. z 2002 r., nr 197, poz. 1661).

[7] W ukraińskiej terminologii prawniczej „ławnik społeczny” oznacza osobę wybraną na przedstawiciela społeczeństwa, która bierze udział w rozprawach sądów powszechnych.

[8] W ukraińskiej terminologii prawniczej „ławnik przysięgły” oznacza osobę zatrudnioną w sądzie ukraińskim, która bierze udział w rozprawach i posiada prawo wyrokowania w sprawie oskarżonego na równi z sędzią.

[9] Науково – практичний коментар до Кримінального Кодексу України, за ред. М. І. Мельника, М. І. Ховранюка, Київ 2007, str. 75.

[10] Zgodnie z ustawodawstwem Ukrainy pełnienie funkcji sędziego możliwe jest wyłącznie po ukończeniu 25 lat.

[11] Ukraińska doktryna prawnicza wymienia 17 rodzajów kar: pozbawienie prawa zajmowania określonego stanowiska i zajmowania się określoną działalnością, jako odrębne rodzaje kar; analogicznie przedstawia się sytuacja z karą pozbawienia wojskowego, specjalnego stopnia, rangi, tytułu i klasy kwalifikacyjnej.

[12] Кузнецов В. О., Стрельбицький М. П., Гіжевський В. К., Кримінальне Право України – загальна і особлива частина, Київ 2005, str. 348.

[13] Odpowiednikiem tego terminu są w obecnym prawie polskim „środki karne”. Termin „kary dodatkowe” był stosowany przez ustawodawcę polskiego do momentu wejścia w życie Kodeksu karnego z 1997 r. kiedy to został przemianowany na „środki karne”.

[14] Науково – практичний коментар до Кримінального Кодексу України, за ред. М. І. Мельника, М. І. Ховранюка, Київ 2007, str. 89.

[15] Ibidem, str. 89.

[16] Vide: art. 56-63 Kodeksu karnego Ukrainy.

[17] Кузнецов В. О., Стрельбицький М. П., Гіжевський В. К., Кримінальне Право України – загальна і особлива частина, Київ 2005, str. 351.

[18] Por.: art. 39 Kodeksu karnego Polski.

[19] Vide: art. 54 i 59 Kodeksu karnego Ukrainy.

[20] Vide: art. 53 i 55 Kodeksu karnego Ukrainy.

[21] Кримінальне Право України – загальна частина, за ред. М. І. Бажанова, В. В. Сташиса, В. Я. Тація, Київ 2005, str. 349.

[22] Ibidem, str. 349.

[23] Кримінальне Право України (загальна частина), за ред. М. І. Мельника, В. А. Клименка, Київ 2004, str. 123.

[24] Ibidem, str. 123.

[25] Vide: art. 61 § 2 Kodeksu karnego Ukrainy.

[26] Vide: art. 57 § 1 Kodeksu karnego Ukrainy.

[27] Савченко А. В., Кузнецов В. В., Штанько О. Ф., Сучасне кримінальне право України, Київ 2005, str. 312.

[28] Ibidem, str. 312.

[29] Oryg. „sztraf” od niem. Strafe – kara.

[30] Na podstawie rozporządzenia Konstytucyjnego Sądu Ukrainy z dnia 2.11.2004 roku stracił moc przepis paragrafu 1 art. 69 w tej części, która uniemożliwiała wymierzenie osobom, które dokonały przestępstwo niewielkiej wagi, łagodniejszej kary niż przewidziana przez ustawę. Art. 69 § 1 przewiduje, że przy zaistnieniu kilku okoliczności łagodzących karę i istotnie zmniejszających stopień ciężaru dokonanego przestępstwa, wziąwszy pod uwagę okoliczności dotyczące osoby winnego, sąd motywując swoje stanowisko może za średniej ciężkości, ciężkie lub szczególnie ciężkie przestępstwo, wymierzyć karę zasadniczą niższą niż przewidziana w sankcji artykułu części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy lub zastosować inny, łagodniejszy rodzaj zasadniczej kary, nieokreślony w sankcji za to przestępstwo. W tym przypadku sąd nie ma prawa wymierzyć kary niższej od najniższej granicy, określonej dla danego rodzaju kary przez normy Części ogólnej niniejszego Kodeksu.

[31] W chwili obecnej nieopodatkowane minimum dochodów obywateli Ukrainy wynosi 17 hrywien, co na dzień 2 lipca 2009 r. wg średniego kursu NBP stanowi ekwiwalent 6,93 polskich złotych.

[32] Zatajenie stałej niezdolności finansowej.

[33] Art. 98 zawiera katalog kar, jakie mogą być wymierzone przez sąd w stosunku do nieletniego.

[34] Art. 99 stanowi, że grzywnę można stosować tylko w stosunku do nieletnich, którzy posiadają samodzielny dochód, własne zyski, lub majątek, na który może być skierowane obciążenie.

[35] Art. 103 stanowi, że przy wymierzaniu kary nieletniemu sąd bierze pod uwagę warunki życiowe i wychowania, wpływ dorosłych, stopień rozwoju i inne charakterystyczne cechy osoby nieletniego.

[36] Савченко А. В., Кузнецов В. В., Штанько О. Ф., Сучасне кримінальне право України, Київ 2005, str. 361.

[37] Ibidem, str. 361.

[38] Кузнецов В. О., Стрельбицький М. П., Гіжевський В. К., Кримінальне Право України – загальна і особлива частина, Київ 2005, str. 352.

[39] Art. 54 Kodeksu karnego Ukrainy: Osoba, skazana za ciężkie lub bardzo ciężkie przestępstwo, która posiada wojskowy, specjalny stopień, rangę, tytuł lub klasę kwalifikacyjną, może zostać pozbawiona na podstawie wyroku sądu tego stopnia, rangi, tytułu lub klasy kwalifikacyjnej.

[40] Ustawa Ukrainy z dnia 16 grudnia 1993 r. „O służbie państwowej” również przewiduje rangi, w zależności od tej kategorii, do jakiej odnoszą się stanowiska, które zajmuje konkretna osoba.

[41] Rozporządzenie o klasowych tytułach pracowników organów prokuratury Ukrainy przewiduje następujące tytuły: państwowy radca wymiaru sprawiedliwości Ukrainy, państwowy radca wymiaru sprawiedliwości 1 klasy, państwowy radca wymiaru sprawiedliwości 2 klasy, państwowy radca wymiaru sprawiedliwości 3 klasy, starszy radca wymiaru sprawiedliwości, radca wymiaru sprawiedliwości, młodszy radca wymiaru sprawiedliwości, prawnik 1 klasy, prawnik 2 klasy, prawnik 3 klasy.

[42] Прокурорський нагляд в Україні, за ред. проф. В. Т. Нора, Львів 2002, str. 67.

[43] Словник законодавчих термінів, за ред. Н. Стрільця, Київ 2000, str. 213.

[44] Савченко А. В., Кузнецов В. В., Штанько О. Ф., Сучасне кримінальне право України, Київ 2005, str. 401.

[45] Ibidem, str. 402.

[46] Na przykład magazynier, skazany za przywłaszczenie towarów, znajdujących się w jego dyspozycji, może zostać pozbawiony prawa zajmowania stanowisk, związanych z dysponowaniem wartościami materialnymi.

[47] Кузнецов В. О., Стрельбицький М. П., Гіжевський В. К., Кримінальне Право України – загальна і особлива частина, Київ 2005, str. 263.

[48] Кримінальне Право України (загальна частина), за ред. М. І. Мельника, В. А. Клименка, Київ 2004, str. 352.

[49] Zgodnie z przepisami prawa Ukrainy, prace społeczne mogą być orzeczone nieletniemu w wieku od 16 do 18 lat na okres od trzydziestu do stu dwudziestu godzin i podlegają wykonaniu w wolnym czasie od nauki lub głównej pracy. Czas wykonania danego rodzaju kary nie może przewyższać dwóch godzin na dzień.

[50] Przepis art. 103 Kodeksu karnego Ukrainy został przytoczony wyżej.

[51] Великий Енциклопедичний Юридичний Словник, за ред. Ю. С. Шемшученка, Київ 2007, str. 93.

[52] Vide: przypis 31.

[53] Шем’яков О. П., Хохлов І. В., Кримінальне Право України – загальна частина, Київ 2006, str. 179.

[54] art. 100 § 2 Kodeksu karnego Ukrainy: Prace poprawcze mogą być wymierzone nieletniemu w wieku od 16 do 18 roku życia w miejscu pracy na okres od dwóch miesięcy do jednego roku. § 3. Z wynagrodzenia nieletniego skazanego na karę prac poprawczych pobiera się na rzecz budżetu państwa część określoną wyrokiem sądu w granicach od 5-10 %.

[55] Przepis art. 103 Kodeksu karnego Ukrainy został przytoczony wyżej.

[56] Кримінальне Право України (загальна частина), за ред. М. І. Мельника, В. А. Клименка, Київ 2004, str. 370.

[57] Vide: przypis 31.

[58] Na podstawie, przewidzianej w art. 69 § 1, sąd może nie wymierzyć kary dodatkowej, która przewidziana jest w sankcji artykułu części szczególnej Kodeksu karnego Ukrainy jako obowiązkowa.

[59] Кримінальне Право України (загальна частина), за ред. М. І. Мельника, В. А. Клименка, Київ 2004, str. 370.

[60] Vide: art. 69 § 2 Kodeksu karnego Ukrainy.

[61] Spis rzeczy, podlegających konfiskacie, przewidziany jest przez odpowiednie przepisy prawa Ukrainy.

[62] Грищук В. К., Кримінальне Право України – загальна частина, Київ 2006, str. 130.

[63] Vide: przypis 31.

[64] Кримінальне Право України (загальна частина), за ред. М. І. Мельника, В. А. Клименка, Київ 2004, str. 374.

[65] W takim przypadku areszt polega na umieszczeniu nieletniego, który w momencie uprawomocnienia wyroku ukończył wiek 16 lat, w specjalnie przystosowanych warunkach izolacji na okres od piętnastu do czterdziestu pięciu dni.

[66] Vide: przypis 31.

[67] Artykuły te zawarte są w rozdziale Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy o nazwie „Wykonanie kary w postaci umieszczenia wojskowych w batalionie dyscyplinarnym ”. Opisują one m. in. procedurę wykonania tej kary, reżim w batalionie dyscyplinarnym, odwiedziny i rozmowy telefoniczne skazanych, korespondencję listowną, krótkoterminowe przepustki, otrzymywanie przesyłek pocztowych, pracę i naukę skazanych, społecznie-wychowawczą pracę, środki zachęty dla skazanych, materialne i medyczne zabezpieczenie skazanych, zwolnienie od wykonania kary z powodu choroby.

[68] Грищук В. К., Кримінальне Право України – загальна частина, Київ 2006, str. 132.

[69] Opór w stosunku do przełożonego lub przymuszenie go do naruszenia obowiązków służbowych.

[70] Vide: przypis 31.

[71] Odpowiednikiem tego terminu jest w prawie polskim „zakład karny”. Nazwa „zakład poprawczy” stanowi dosłowne tłumaczenie z języka ukraińskiego.

[72] Na Ukrainie skazani odbywają karę pozbawienia wolności na pewien okres lub karę dożywotniego pozbawienia wolności w zakładach poprawczych (pol. zakładach karnych):

1. „Minimalnego stopnia bezpieczeństwa w złagodzonych warunkach” – zostają tam umieszczone osoby, które zostały skazane po raz pierwszy do odbywania kary pozbawienia wolności za przestępstwo dokonane z nieostrożności, za przestępstwo niewielkiej lub średniej wagi, jak również osoby przeniesione z zakładu minimalnego stopnia bezpieczeństwa w warunkach ogólnych oraz zakładów średniego stopnia bezpieczeństwa, zgodnie z procedurą przewidzianą w Kodeksie karnym wykonawczym Ukrainy, 2. „Minimalnego stopnia bezpieczeństwa w warunkach ogólnych” – zostają tam umieszczeni mężczyźni po raz pierwszy skazani do odbywania kary pozbawienia wolności za przestępstwa niewielkiej lub średniej wagi, kobiety, skazane za przestępstwo niewielkiej lub średniej wagi, ciężkie lub szczególnie ciężkie przestępstwa. W zakładzie tego typu mogą również odbywać karę skazani przeniesieni z zakładu wychowawczego, zgodnie z procedurą określoną w art. 147 Kodeksu karnego wykonawczego Ukrainy, 3. „Średniego stopnia bezpieczeństwa” – zostają tam umieszczone kobiety skazane do odbywania kary pozbawienia wolności , kobiety, którym karę śmierci (wskutek jej zniesienia) lub karę dożywotniego pozbawienia wolności zamieniono na karę pozbawienia wolności na czas określony, zgodnie z procedurą ułaskawienia lub amnestii, mężczyźni po raz pierwszy skazani na karę pozbawienia wolności za ciężkie lub szczególnie ciężkie przestępstwa, mężczyźni skazani za dokonanie umyślnego przestępstwa średniej wagi na karę pozbawienia wolności, skazani przeniesieni z „zakładu maksymalnego stopnia bezpieczeństwa” zgodnie z procedurą postępowania Kodeksu Karnego Wykonawczego Ukrainy, 4. „Maksymalnego stopnia bezpieczeństwa”, w których umieszcza się mężczyzn, skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności, mężczyzn, którym karę śmierci (wskutek jej zniesienia) zamieniono na karę dożywotniego pozbawienia wolności, mężczyzn, którym karę śmierci lub dożywotniego pozbawienia wolności zamieniono na karę pozbawienia wolności na określony czas, zgodnie z procedurą ułaskawienia lub amnestii, mężczyzn, skazanych za umyślne szczególnie ciężkie przestępstwo, mężczyzn, skazanych za dokonanie umyślnego ciężkiego lub szczególnie ciężkiego przestępstwa w okresie odbywania kary pozbawienia wolności, mężczyzn, przeniesionych z zakładu poprawczego średniego stopnia bezpieczeństwa, zgodnie z procedurą postępowania Kodeksu Karnego Wykonawczego Ukrainy.

[73] Podane artykuły opisują prawa skazanych, odbywających karę w poszczególnych rodzajach zakładów poprawczych.

[74] Odpowiednikiem tego terminu jest w prawie polskim „zakład poprawczy”. Nazwa „zakład wychowawczy” stanowi dosłowne tłumaczenie z języka ukraińskiego.

[75] Zakłady wychowawcze (pol. zakłady poprawcze) umożliwiają wykonanie w stosunku do nieletnich karę pozbawienia wolności na określony czas.

[76] Podane artykuły opisują prawa nieletnich, odbywających karę w poszczególnych zakładach poprawczych oraz nagrody za dobre sprawowanie, kary za naruszenie porządku w zakładzie oraz zasady ich przyznawania, zasady przeniesienia skazanego nieletniego do zakładu poprawczego oraz przetrzymywania go w zakładzie wychowawczym po osiągnięciu 18 lat.

[77] Грищук В. К., Кримінальне Право України- загальна частина, Київ 2006, str. 134

[78] Zgodnie z ustawodawstwem ukraińskim na podstawie aktu ułaskawienia skazany może być całkowicie lub w części zwolniony od wykonania kary zasadniczej i dodatkowej. Możliwa jest również zamiana wymierzonej kary na łagodniejszą. Ułaskawienia dokonuje Prezydent Ukrainy w stosunku do konkretnie wyznaczonej osoby.

[79] Poprzez akt łaski wymierzona kara dożywotniego pozbawienia wolności może być zamieniona na karę pozbawienia wolności na określony czas.

[80] Kara pozbawienia wolności nie może być na Ukrainie wymierzona na okres dłuższy niż 10 lat w stosunku do osób, które nie osiągnęły 18 lat. Za szczególnie ciężkie przestępstwo połączone z umyślnym pozbawieniem życia człowieka, może zostać orzeczona kara pozbawienia wolności na okres przekraczający 15 lat.

[81] Юридичні терміни. Тлумачний словник, за ред. В. Г. Гончаренка, Київ 2004, str. 178.

[82] Odpowiednikiem tego terminu jest w prawie polskim „funkcjonariusz publiczny”. Nazwa „działacz państwowy i społeczny” stanowi dosłowne tłumaczenie z języka ukraińskiego.

[83] Rozporządzenie Plenum Sądu Najwyższego Ukrainy z dnia 24.10.2003 r., punkt 12.

[84] Osoba, która popełniła przestępstwo podczas wykonywania zadania specjalnego (biorąc udział w zorganizowanej grupie przestępczej lub organizacji przestępczej), związanego z zapobieganiem lub zwalczaniem działalności zorganizowanej przestępczej grupy lub organizacji przestępczej, może być pociągnięta do odpowiedzialności karnej tylko za dokonanie ciężkiego przestępstwa, dokonanego umyślnie, powiązanego ze szczególnym okrucieństwem w stosunku do pokrzywdzonego lub ciężkiego przestępstwa, dokonanego umyślnie, związanego z ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu pokrzywdzonego lub wystąpieniem innych ciężkich lub bardzo ciężkich skutków.

[85] Грищук В. К., Кримінальне Право України – загальна частина, Київ 2006, str. 137.

[86] Ibidem, str. 137.

[87] Савченко А. В., Кузнецов В. В., Штанько О. Ф., Сучасне кримінальне право України, Київ 2005, str. 344.

[88] Великий Енциклопедичний Юридичний Словник, за ред. Ю. С. Шемшученка, Київ 2007, str. 824.

[89] Ibidem, str. 823.